Τὸ Θεῖον Φῶς - Vladimir Lossky

^{Τὸ θεῖον φῶς Vladimir Lossky,
Ἡ μυστικὴ θεολογία τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας,
μτφρ. Πρεσβυτέρας Στέλλας Κ. Πλευράκη, σελ. 259-269}

Ἡ μετὰ τοῦ Θεοῦ ἕνωσις εἶναι μυστήριον, τὸ ὁποῖον τελειοῦται ἐν τοῖς ἀνθρωπίνοις προσώποις.

Ὁ ἄνθρωπος εἰς τὴν ὁδὸν πρὸς τὴν ἕνωσιν οὐδέποτε ἐλαττοῦται, ὡς πρὸς τὴν προσωπικότητα του, καίτοι ἀρνεῖται τὴν ἀτομικήν του θέλησιν, τὰς φυσικάς του κλίσεις. Ἀρνούμενος ὁ ἄνθρωπος ἐλευθέρως πᾶν ὅ,τι εἶναι εἰς αὐτὸν ἀτομικὸν ἐκ φύσεως, ὁλοκληροῦται ἐν χάριτι. Πᾶν ὅ,τι δὲν εἶναι ἑκούσιον, πᾶν ὅ,τι δὲν εἶναι συνειδητὸν δὲν ἔχει προσωπικήν ἀξίαν. Αἱ στερήσεις, οἱ πόνοι, δὲν δύνανται νὰ γίνουν ὁδὸς πρὸς τὴν ἕνωσιν, ἐάν δὲν γίνουν ἀποδεκταὶ ἐλευθέρως. Ἓν τέλειον πρόσωπον λαμβάνει ἐν πλήρει συνειδήσει ὅλας τὰς ἀποφάσεις του· εἶναι ἐλεύθερον πάσης βίας, πάσης φυσικῆς ἀνάγκης. Ὅσον προοδεύει τις εἰς τὴν ὁδὸν τῆς ἑνώσεως, τόσον περισσότερον συνειδητὸς γίνεται. Ἡ συνείδησις αὐτὴ ἐν τῇ πνευματικῇ ζωῇ καλεῖται γνώσις ὑπὸ τῶν ἀσκητικῶν Πατέρων τῆς Ἀνατολῆς. Ἐκδηλοῦται πλῆρως εἰς τὰς ὑψηλοτέρας βαθμίδας τῆς μυστικῆς ὁδοῦ, ὡς ἡ τελεία γνώσις τῆς Ἁγίας Τριάδος. Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν Εὐάγριος ὁ Ποντικὸς ἐταύτιζεν τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν γνῶσιν τῆς Ἁγίας Τριάδος, τὴν συνείδησιν τοῦ ἀντικειμένου τῆς ἑνώσεως. Ἀντιθέτως ἡ ἄγνοια, εἰς τὸ ἀκρότατον αὐτῆς ὅριον, θὰ εἶναι ἡ κόλασις - ἐσχάτη κατάπτωσις τοῦ προσώπου ⁽¹⁾. Ἡ πνευματικὴ ζωή, ἡ αὔξησις τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ χάριτι εἶναι πάντοτε συνειδητή, ἐνῶ ἡ ἄγνοια εἶναι σημεῖον ἁμαρτίας, «ὁ ὕπνος τῆς ψυχῆς». Ὀφείλομεν ἑπομένως νὰ εἴμεθα συνεχῶς ἐν ἐγρηγόρσει, νὰ διάγωμεν ὡς τέκνα φωτός («ὡς τέκνα φωτὸς περιπατεῖτε» ^{Εφ. ε' 9}), κατὰ τὸν λόγον τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: «ἔγειρε ὁ καθεύδων καὶ ἀνάστα ἐκ τῶν νεκρῶν καὶ ἐπιφαύσει σοι ὁ Χριστός» ^{(Εφ. ε', 14)}.

Ἡ Ἁγία Γραφὴ εἶναι πλήρης ἐκφράσεων ἀναφερομένων εἰς τὸ φῶς, εἰς τὴν θείαν φωτοχυσίαν, εἰς τὸν Θεόν, ὁ ὁποῖος καλεῖται «Φῶς». Διὰ τὴν μυστικήν θεολογίαν τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας ταῦτα δὲν εἶναι μεταφοραὶ ἢ ῥητορικὰ σχήματα, ἀλλὰ λόγοι ἐκφράζοντες μίαν πραγματικήν ὄψιν τῆς θεότητος. Ἐὰν ὁ Θεὸς καλεῖται Φῶς, εἶναι διότι δὲν δύναται νὰ μείνῃ ξένος εἰς τὴν ἡμετέραν ἐμπειρίαν. Ἡ «γνώσις», ἡ συνείδησις τοῦ Θεοῦ, πλὴν τῆς εἰς τὸν ἀνώτερον βαθμόν, εἶναι μία ἐμπειρία τοῦ ἀκτίστου φωτός καὶ αὐτὴ δὲ ἀκόμη ἡ ἐμπειρία αὕτη εἶναι φῶς· «ἐν τῷ φωτὶ σου ὀψόμεθα φῶς» ^{(Ψαλμ. 35, 10)}. Εἶναι αὐτὸ τὸ ὁποῖον δεχόμεθα καὶ ὑπὸ τοῦ ὁποίου καταλαμβανόμεθα ἐν τῇ μυστικῇ ἐμπειρίᾳ. Διὰ τὸν Ἅγιον Συμεών τὸν Νέον Θεολόγον ἡ ἐμπειρία τοῦ φωτός, ἡ ὁποία εἶναι ἡ συνειδητὴ πνευματικὴ ζωὴ ἢ ἡ «γνώσις», ἀποκαλύπτει τὴν παρουσίαν τῆς κεκτημένης ὑπὸ τοῦ ἀνθρώπου χάριτος:

«Οὐ γάρ ὅ οὐκ οἴδαμεν λαλοῦμεν, ἀλλ' ὅ οἴδαμεν μαρτυροῦμεν, ὅτι τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτία ἤδη φαίνεται καὶ ἐν νυκτὶ καὶ ἐν ἡμέρα καὶ ἐντὸς καὶ ἐκτός. Ἐντὸς μὲν ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν, ἐκτὸς δὲ ἐν τῷ νοΐ περιλάμπον ἡμᾶς ἀνεσπέρως, ἀτρέπτως, ἀναλλοιώτως, ἀσχηματίστως, λαλοῦν, ἐνεργοῦν, ζῶν καὶ ζωοποιοῦν καὶ φῶς τοὺς λαμπομένους ἀπεργαζόμενον. Ἡμεῖς μαρτυροῦμεν ὅτι ὁ Θεὸς φῶς ἐστὶ καὶ οἱ αὐτὸν καταξιωθέντες ἰδεῖν πάντες ὡς φῶς ἐθεάσαντο καὶ οἱ λαβόντες αὐτόν, ὡς φῶς αὐτὸν ἔλαβον, ὅτι προπορεύεται ἔμπροσθεν αὐτοῦ τὸ φῶς τῆς δόξης αὐτοῦ καὶ δίχα φωτὸς ἀμήχανον ἐστι φανῆναι αὐτόν. Καὶ οἱ μὴ ἰδόντες τὸ φῶς αὐτοῦ, οὐδὲ ἐκεῖνον εἶδον, ὅτι ἐκεῖνος τὸ φῶς ἐστι. Καὶ οἱ μὴ λαβόντες τὸ φῶς οὔπω τὴν χάριν ἔλαβον οἱ γάρ τὴν χάριν λαβόντες φῶς Θεοῦ καὶ Θεὸν ἔλαβον, καθώς εἶπε τὸ φῶς, ὁ Χριστὸς «ἐνοικήσω ἐν αὐτοῖς καὶ ἐμπεριπατήσω». Οἱ δὲ μήπω τοῦτο παθόντες ἤ ἀξιωθέντες, πάντες οἱ τοιοῦτοι ὑπὸ τὸν πρὸ τῆς χάριτος νόμον εἰσί, δοῦλοι καὶ μαθηταὶ δούλων καὶ ἀκροαταὶ νόμου καὶ τέκνα παιδίσκης καὶ υἱοὶ σκότους τυγχάνουσι, κἄν βασιλεῖς κἄν πατριάρχαι, κἄν ἀρχιερεῖς κἄν ἱερεῖς, κἄν ἄρχοντες κἄν ἀρχόμενοι, κἄν λαϊκοὶ κἄν μονάζοντες, κἄν ἀσκηταὶ κἄν ἡγούμενοι, κἄν πτωχοὶ κἄν πλούσιοι, κἄν ἀσθενεῖς κἄν ὑγιεῖς τῷ σώματι πέλωσι. Πάντες γάρ οἱ ἐν σκότει καθήμενοι υἱοὶ σκότους εἰσὶ καὶ μετανοῆσαι οὐ βούλονται. Ἡ γάρ μετάνοια θύρα ἐστίν ἐξάγουσα ἀπὸ τοῦ σκότους καὶ εἰσάγουσα εἰς τὸ φῶς. Ὁ οὖν πρὸς τὸ φῶς μὴ εἰσελθών οὐ διῆλθε τὴν θύραν τῆς μετανοίας καλῶς εἰ γάρ διῆλθεν, ἐγένετο ἄν ἐν φωτί. Ὁ δὲ μὴ μετανοῶν ἁμαρτάνει, διότι οὐ μετανοεῖ. «Τῷ γάρ εἰδότι καλὸν ποιεῖν καὶ μὴ ποιοῦντι, φησίν, ἁμαρτία αὐτῷ ἐστιν». Ὁ δὲ ποιῶν τὴν ἁμαρτίαν δοῦλος ἐστι τῆς ἁμαρτίας καὶ μισεῖ τὸ φῶς καὶ οὐκ ἔρχεται πρὸς τὸ φῶς, ἵνα μὴ φανερωθῇ αὐτοῦ τὰ ἔργα» ⁽²⁾.

Ἑάν ἡ ζωὴ ἐν τῇ ἁμαρτίᾳ εἶναι ἑκουσίως πάντοτε ἀσυνείδητος (κλείνομεν τοὺς ὀφθαλμοὺς διὰ νὰ μὴ ἴδωμεν τὸν Θεόν), ἡ ζωὴ ἐν τῇ χάριτι εἶναι μία συνεχὴς πρόοδος τῆς γνώσεως, μία αὐξανομένη ἐμπειρία τοῦ θείου φωτός.

Κατὰ τὸν Ἅγιον Μακάριον τὸν Αἰγύπτιον, ἡ φλόγα τῆς χάριτος ἀνημμένη ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἰς τὰς ψυχάς τῶν χριστιανῶν τὰς καθιστᾶ ἱκανάς νὰ φωτίζουν ὡς λαμπάδες ἔμπροσθεν τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Ἄλλοτε μὲν τὸ θεῖον τοῦτο φῶς ἀναλογῶς τῆς ἀνθρωπίνης θελήσεως ἐνδυναμοῦται καὶ ἀπαστράπτει λαμπρῶς, ἄλλοτε δε ἐλαττοῦται καὶ δὲν δίδει πλέον λάμψιν εἰς τὰς ἐκ τῶν παθῶν συγκεχυμένας καρδίας. «Διότι τὸ ἄυλον καὶ θεῖον πῦρ φωτίζειν μὲν ψυχάς καὶ δοκιμάζειν εἴωθεν, ὥσπερ ἄδολον χρυσὸν ἐν καμίνῳ τὸ πῦρ ἐνήργησεν ἐν τοῖς ἀποστόλοις, ἡνίκα ἐλάλουν γλώσσαις πυρίναις. Τοῦτο τὸ πῦρ διὰ τῆς φωνῆς Παῦλον περιλάμψαν, τὴν μὲν διάνοιαν αὐτοῦ ἐφώτισεν, τὴν δὲ αἴσθησιν τῆς ὄψεως αὐτοῦ ἠμαύρωσεν. Οὐ γάρ χωρίς σαρκὸς εἶδεν ἐκείνου τοῦ φωτὸς τὴν δύναμιν. Τοῦτο τὸ πῦρ ὤφθη Μωϋσῇ ἐν τῇ βάτῳ· τοῦτο τὸ πῦρ ἐν εἴδει ὀχήματος Ἠλίαν ἐκ τῆς γῆς ἥρπασε... ὅθεν καὶ ἄγγελοι καὶ τὰ λειτουργικὰ πνεύματα τούτου τοῦ πυρὸς τῆς λαμπρότητος μετέχουσι... Τοῦτο τοιγαροῦν τὸ πῦρ δαιμόνων ἐστὶ φυγαδευτήριον, καὶ ἁμαρτίας ἀναιρετικόν, ἀναστάσεως δὲ δύναμις καὶ ἀθανασίας ἐνέργεια, ψυχῶν ἁγίων φωτισμὸς καὶ λογικῶν δυνάμεων σύστασις» ⁽³⁾. Αὗται εἶναι αἱ θείαι ἐνέργειαι, αἱ «ἀκτῖνες θεότητος» διὰ τὰς ὁποίας ὁμιλεῖ ὁ Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης, δημιουργικαὶ δυνάμεις, αἱ ὁποίαι εἰσδύουν εἰς τὸν κόσμον καὶ γίνονται γνωσταὶ ἐκτός τῶν κτισμάτων ὡς τὸ ἀπρόσιτον φῶς, ἐν ὦ κατοικεῖ ἡ Ἁγία Τριάς. Αἱ ἐνέργειαι παρεχόμεναι εἰς τοὺς χριστιανοὺς διὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος δὲν ἐμφανίζονται πλέον ὡς ἐξωτερικοὶ αἰτίαι, ἀλλ' ὡς ἡ χάρις, ἐσωτερικὸν φῶς, τὸ ὁποῖον μεταμορφώνει τὴν φύσιν Θεοῦ αὐτήν. «Ὅτι φῶς ὁ Θεὸς οὐ κατ' οὐσίαν, ἀλλὰ κατ' ἐνέργειαν λέγεται», λέγει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ⁽⁴⁾. Ὡς Θεὸς φανεροῦται, μεταδίδεται, δύναται νὰ καταστῇ γνωστός, εἶναι Φῶς. Ὁ Θεὸς καλεῖται Φῶς., ὄχι μόνον κατ' ἀναλογίαν πρὸς τὸ ὑλικόν φῶς. Το θεῖον φῶς δὲν ἔχει ἀλληγορικήν καὶ ἀφῃρημένην τινὰ ἔννοιαν: εἶναι δεδομένον τῆς μυστικῆς ἐμπειρίας. «Καὶ τὸ μὲν θεῖον τοῦτο φῶς μέτρῳ δίδοται, καὶ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐπιδέχεται, κατὰ τὴν ἀξίαν τῶν ὑποδεχομένων» ⁽⁵⁾. Ἡ τελεία θεωρία τῆς θεότητος, ἡ ὁποία καθίσταται ὁρατὴ ἐν τῷ ἀκτίστῳ φωτί, εἶναι τὸ «μυστήριον τῆς ὀγδόης ἡμέρας» καὶ ἀνήκει εἰς τὸν μέλλοντα αἰῶνα. Ἐν τούτοις ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι εἶναι ἄξιοι δι' αὐτήν, ἐπιτυγχάνουν νὰ ἰδοῦν «τὴν Βασιλείαν τοῦ Θεοῦ ἐληλυθυῖαν ἐν δυνάμει» ^{(Μαρκ. θ, 1)} ἐκ τῆς παρούσης ἤδη ζωῆς, ὡς εἶδον αὐτήν οἱ τρεῖς Ἀπόστολοι εἰς τὸ ὄρος Θαβώρ.

Αἱ θεολογικαὶ ἔριδες περὶ τῆς φύσεως τοῦ φωτὸς τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Χριστοῦ περὶ τὸ μέσον τοῦ 14ου αἰῶνος, κατὰ τὰς ὁποίας ἀντετάχθησαν οἱ ὑπερασπισταὶ τῆς δογματικῆς παραδόσεως τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας πρὸς τοὺς ἀνατολικοὺς θωμιστάς, ἀπέβλεπον κατὰ βάθος εἰς ἐν σπουδαιότατον θεολογικὸν πρόβλημα. Ἐπρόκειτο περὶ τῆς πραγματικότητας τῆς μυστικῆς ἐμπειρίας, περὶ τῆς δυνατότητος συνειδητῆς ἐπικοινωνίας μετὰ τοῦ Θεοῦ, περὶ τῆς ἀκτίστου ἢ κτιστῆς φύσεως τῆς χάριτος. Το θέμα τοῦ ἐσχάτου προορισμοῦ τῶν ἀνθρώπων, ἡ ἰδέα τῆς μακαριότητος, τῆς θεώσεως διεκυβεύετο. Ἐγίνετο μία σύγκρουσις μεταξύ τῆς μυστικῆς θεολογίας καὶ τῆς θρησκευτικῆς φιλοσοφίας, ἢ μᾶλλον μιᾶς θεολογίας ἰδεῶν, ἡ ὁποία ἠρνεῖτο νὰ παραδεχθῇ πᾶν ὅ,τι ἐφαίνετο εἰς αὐτήν ἀνοησία, «μωρία». Ὁ Θεὸς τῆς Ἀποκαλύψεως καὶ τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας, εὑρέθη ἀντιμέτωπος πρὸς τὸν Θεὸν τῶν φιλοσόφων καὶ τῶν σοφῶν ἐπὶ τοῦ πεδίου τοῦ μυστικισμοῦ καὶ διὰ μίαν ἀκόμη φοράν ἡ θεία μωρία ἐθριάμβευσε τῆς ἀνθρωπίνης σοφίας. Ὑποχρεωμένοι νὰ προσδιορίσουν τὴν θέσιν των, νὰ σχηματίσουν ἰδέας τῶν ἀληθειῶν, αἱ ὁποῖαι ὑπερέκειντο πάσης φιλοσοφικῆς σκέψεως, οἱ φιλόσοφοι τελικῶς ἐξέφρασαν μίαν κρίσιν ἡ ὁποία ἐφάνη «μωρία» διὰ τὴν ἀνατολικήν παράδοσιν: ἐβεβαίωνον τὴν κτιστήν φύσιν τῆς θεούσης χάριτος. Δὲν θὰ ἐπανέλθωμεν πλέον ἐπὶ τοῦ θέματος, τὸ ὁποῖον ἀνεπτύξαμεν εἰς τὸ 4ον Κεφάλαιον, εἰς τὸ ὁποῖον ἐγένετο λόγος περὶ τῆς διακρίσεως μεταξύ τῆς οὐσίας καὶ τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ. Περαίνοντες τὴν μελέτην ἡμῶν, ὀφείλομεν νὰ ἐξετάσωμεν τὰς θείας ἐνεργείας ὑπὸ μίαν ἄλλην ἔποψιν: ὑπὸ τὴν ἔποψιν τοῦ ἀκτίστου φωτός, ἐν ὦ ἀποκαλύπτεται ὁ Θεὸς καὶ μεταδίδεται εἰς ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔρχονται εἰς ἕνωσιν μετ' Αὐτοῦ.

Τὸ φῶς τοῦτο ἢ ἡ ἔλλαμψις δύναται νὰ προσδιορισθῇ ὡς ὁ ὁρατός χαρακτὴρ τῆς θεότητος, τῶν ἐνεργειῶν ἢ τῆς χάριτος, διὰ τῆς ὁποίας γνωρίζεται ὁ Θεός. Τὸ φῶς τοῦτο δὲν εἶναι διανοητικῆς φύσεως, ὡς εἶναι ἐνίοτε ἡ ἔλλαμψις τοῦ νοὸς μὲ τὴν ἀλληγορικήν καὶ παρηρημένην ἔννοιαν. Πολύ δε περισσότερον δὲν εἶναι μία αἰσθητὴ πραγματικότης. Ἐν τούτοις τὸ φῶς τοῦτο πληροῖ συγχρόνως νοῦν καὶ αἰσθήσεις ἀποκαλυπτόμενον εἰς τὸν ὅλον ἄνθρωπον καὶ ὄχι εἰς μίαν τῶν ἰδιοτήτων του. Τὸ θεῖον φῶς ὡς δεδομένον τῆς μυστικῆς ἐμπειρίας, ὑπέρκειται συγχρόνως τῶν αἰσθήσεων καὶ τοῦ νοός. Εἶναι ἄυλον καὶ οὐδέν αἰσθητόν ἔχει διὰ τὸν λόγον αὐτὸν ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ Νέος Θεόλογος εἰς τὰ ποιήματά του τὸ ἀποκαλεῖ «ἀόρατον πῦρ» καὶ βέβαιοι τὴν ὁρατότητά του:

«Ἔστι πῦρ τὸ θεῖον ὄντως Ἄκτιστον ἀόρατον γε Ἄναρχον καὶ ἄυλον τε» ⁽⁶⁾, ἀλλὰ δὲ εἶναι πολύ περισσότερον νοητὸν φῶς. Ὁ «Ἁγιορείτικος Τόμος», μία ἀπολογία συνταχθεῖσα ὑπὸ τῶν μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους κατὰ τὰς θεολογικάς διαμάχας περὶ τοῦ φωτὸς τῆς Μεταμορφώσεως, διακρίνει τὸ αἰσθητόν φῶς, τὸ νοητὸν καὶ τὸ ἄκτιστον, τὸ ὑπερέχον ἐξ ἴσου τῶν δύο πρώτων· «Ἄλλου μὲν φωτὸς ὁ νοῦς, ἑτέρου δὲ ἡ αἴσθησις ἀντιλαμβάνεσθαι πέφυκεν. Ἡ μὲν γάρ αἰσθητοῦ, καὶ τὰ αἰσθητὰ ἦ αἰσθητὰ δεικνύντος· τοῦ δὲ νοῦ φῶς ἐστιν, ἡ ἐν νοήμασι κειμένη γνῶσις· οὐ τοῦ αὐτοῦ τοίνυν φωτός, ὄψις τε καὶ νοῦς ἀντιλαμβάνεσθαι πεφύκασιν, ἀλλὰ μέχρις ἄν κατ' οἰκείαν φύσιν καὶ ἐν τοῖς κατὰ φύσιν ἐνεργῇ ἑκάτερον αὐτῶν. Ὅταν δὲ πνευματικῆς καὶ ὑπερφυοῦς εὐμοιρήσωσι χάριτος τε καὶ δυνάμεως, αἰσθήσει τε καὶ νῷ, τὰ ὑπέρ πᾶσαν αἴσθησιν καὶ πάντα νοῦν οἱ κατηξιωμένοι βλέπουσιν..., ὡς οἶδε μόνος ὁ Θεός, καὶ οἱ τὰ τοιαῦτα ἐνεργούμενοι» ⁽⁷⁾.

Ἡ πλειονότης τῶν Πατέρων, οἱ ὁποῖοι ὡμίλησαν περὶ τῆς Μεταμορφώσεως, μαρτυροῦν τὴν ἄκτιστον φύσιν, τὴν θείαν φύσιν τοῦ φωτὸς τοῦ ἐμφανισθέντος εἰς τοὺς Ἀποστόλους. Οἱ Ἅγιοι Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός, Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, Μάξιμος, Ἀνδρέας Κρήτης, Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, Συμεών ὁ Νέος Θεόλογος, Εὐθύμιος Ζηγαβινὸς ἐκφράζονται μὲ τὸ αὐτὸ πνεῦμα καὶ θὰ ἦτο πολύ ἄστοχον νὰ ἑρμηνεύωμεν πάντοτε τὰ χωρία αὐτὰ ὡς ῥητορικὸς ἐμφάσεις. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἀναπτύσσει τὴν διδασκαλίαν ταύτην ἐν σχέσει πρὸς τὸ θέμα τῆς μυστικῆς ἐμπειρίας. Τὸ φῶς, τὸ ὁποῖον οἱ Ἀπόστολοι εἶδον ἐπὶ τοῦ Ὄρους Θαβώρ, εἶναι φυσικὴ ἰδιότης τοῦ Θεοῦ. Αἰώνιον, ἀτελεύτητον, ὑπάρχον ἐκτός χρόνου καὶ τόπου, ἐνεφανίσθη εἰς τὰς θεοφανείας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὡς ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ: ἐμφάνισις τρομερὰ καὶ ἀφόρητος διὰ τὰ κτίσματα καθ' ὅσον εἶναι ἐξωτερική, ξένη πρὸς τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν πρὸ Χριστοῦ, ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας. Διὰ τὸν λόγον αὐτόν, κατὰ τὸν Ἅγιον Συμεὼν τὸν Νέον Θεολόγον, ὁ Ἀπόστολος Παῦλος εἰς τὴν πρὸς Δαμασκὸν ὁδὸν μὴ ἔχων εἰσέτι τὴν πρὸς τὸν Χριστὸν πίστιν ἐτυφλώθη καὶ ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν ἀπὸ τὴν λάμψιν τοῦ θείου φωτὸς ⁽⁸⁾. Ἀντιθέτως, ἡ Μαγδαληνὴ Μαρία, κατὰ τὸν Ἅγιον Γρηγόριον τὸν Παλαμᾶν ἠδυνήθη νὰ ἴδη τὸ φῶς τῆς Ἀναστάσεως, τὸ ὁποῖον ἐπλήρου τὸ μνημεῖον καὶ καθίστα ὁρατὸν πᾶν ὅ,τι εὑρίσκετο ἐντός αὐτοῦ, παρὰ τὸ σκότος τῆς νυκτός, «μήπω τῆς αἰσθητῆς ἡμέρας τελέως ἐκφανείσης» ⁽⁹⁾· τὸ φῶς ἐκεῖνο ἐπίσης κατέστησεν αὐτήν ἱκανήν, νὰ ἴδη τοὺς ἀγγέλους καὶ νὰ συνομιλήση μετ' αὐτῶν. Τὴν στιγμήν τῆς ἐνανθρωπήσεως τὸ θεῖον φῶς συνεκεντρώθη οὕτως εἰπεῖν ἐν τῷ Χριστῷ, ἐν τῷ Θεανθρώπω, ἐν ᾤ κατώκει σωματικῶς ἅπαν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἡ ἀνθρωπίνη φύσις τοῦ Χριστοῦ ἐθεώθη διὰ τῆς ὑποστατικῆς ἑνώσεως μετὰ τῆς θείας φύσεως· ὅτι καίτοι ὁ Χριστὸς κατὰ τὴν ἐπίγειον ζωήν Του ἐφώτιζε πάντοτε διὰ τοῦ θείου φωτός, τοῦτο ἔμενεν ἀόρατον διὰ τὴν πλειονότητα τῶν ἀνθρώπων. Ἡ Μεταμόρφωσις δὲν ὑπῆρξε ἓν φαινόμενον προσδιοριζόμενον ὑπὸ χρόνου καὶ τόπου: οὐδεμία ἀλλαγὴ συνέβη διὰ τὸν Χριστὸν κατ' ἐκείνην τὴν στιγμήν, ἀκόμη καὶ ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ Αὐτοῦ φύσει, ἀλλὰ ἀλλαγὴ τις ἐγένετο ἐν τῇ συνειδήσει τῶν Ἀποστόλων, οἱ ὁποῖοι ἔλαβον πρὸς στιγμήν τὴν ἱκανότητα, νὰ ἰδοῦν τὸν διδάσκαλόν των, ὡς ἦτο, καταυγαζόμενον ἐν τῷ αἰωνίῳ φωτὶ τῆς θεότητός Του ⁽¹⁰⁾. Διὰ τοὺς Ἀποστόλους. ὑπῆρξε μία ἔξοδος ἐκ τῆς ἱστορίας, ἔλαβον γνῶσιν τίνα τῆς αἰωνίου πραγματικότητας. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς λέγει εἰς τὰς ὁμιλίας Του περὶ τῆς Μεταμορφώσεως: «...τῆς θεότητος ἐστι τὸ φῶς ἐκεῖνο, καὶ ἄκτιστὸν ἐστι... οὐδὲ τὸ φῶς ἐκεῖνο αἰσθητόν, οὐδὲ οἱ ὁρῶντες αἰσθητικοῖς ἁπλῶς ἑώρων ὀφθαλμοῖς, ἀλλὰ μετασκευασθεῖσι τῇ δυνάμει τοῦ θείου Πνεύματος» ⁽¹¹⁾.

Διὰ νὰ ἴδωμεν τὸ θεῖον φῶς διὰ τῶν σωματικῶν ὀφθαλμῶν, ὡς εἶδον τοῦτο οἱ Μαθηταὶ ἐπὶ τοῦ ὄρους Θαβώρ, πρέπει νὰ μετάσχωμεν αὐτοῦ τοῦ φωτός, νὰ μεταμορφωθῶμεν δι' αὐτοῦ ἐν τίνι μέτρῳ. Ἡ μυστικὴ ἐμπειρία προϋποθέτει ἑπομένως μεταβολήν τίνα τῆς φύσεως ἡμῶν, μεταμόρφωσιν αὐτῆς διὰ τῆς χάριτος. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς λέγει τοῦτο σαφῶς: «ὁ θείας ἐνεργείας εὐμοιρήσας καὶ τὴν θείαν ἀλλοίωσιν ἠλλοιωμένος αὐτὸς ὅλος οἶον φῶς ἐστι, καὶ μετὰ τοῦ φωτὸς ἐστι, καὶ σύν τῷ φωτὶ γνωστῶς ὁρᾷ τὰ χωρίς τηλικαύτης ἀπορρήτου χάριτος ἀνέκφαντα τοῖς πᾶσιν, οὐχ ὑπέρ τάς σωματικάς αἰσθήσεις μόνον γεγονώς, ἀλλὰ καὶ ὑπέρ πᾶν ὅ,τι τῶν ἡμῖν γνωρίμων, πάντως δὲ καὶ τοῖς ὑπέρ ἡμᾶς τῇ γε φυσικὴ δυνάμει· Θεὸν γὰρ ὁρῶσιν οἱ κεκαθαρμένοι τὴν καρδίαν κατὰ τὸν ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἀψευδῆ μακαρισμόν, ὅς φῶς ὤν κατὰ τὴν θεολογικωτάτην Ἰωάννου τοῦ τῆς βροντῆς υἱοῦ φωνήν οἰκίζει τε καὶ ἐμφανίζει ἑαυτὸν τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν, καὶ ἀγαπηθεῖσιν ὑπὸ αὐτοῦ» ⁽¹²⁾.

Τὸ σῶμα δὲν πρέπει νὰ εἶναι ἐμπόδιον εἰς τὴν μυστικήν ἐμπειρίαν· ἡ περιφρόνησις ὑπὸ τοῦ Μανιχαίου τῆς σωματικῆς φύσεως εἶναι ξένη πρὸς τὸν ὀρθόδοξον ἁσκητισμόν.... «Μὴ ἄν ψυχήν μόνην, μήτε σῶμα μόνον λέγεσθαι ἄνθρωπον, ἀλλὰ τὸ συναμφότερον, ὅν δὴ καὶ κατ' εἰκόνα πεποιηκέναι Θεὸς λέγεται», λέγει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ⁽¹³⁾. Τὸ σῶμα πρέπει νὰ ἐκπνευματοποιηθῇ, νὰ γίνῃ «σῶμα πνευματικόν» κατὰ τὴν ἔκφρασιν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου. Τὸ ἔσχατον τέλος ἡμῶν δὲν εἶναι μία διανοητικὴ μόνον θεωρία τοῦ Θεοῦ· ἐάν συνέβαινεν οὕτως, ἡ ἀναστάσις τῶν νεκρῶν θὰ ἦτο ἀνώφελος. Οἱ μακάριοι θὰ ἴδουν τὸν Θεὸν πρόσωπον πρὸς πρόσωπον ἐν τῇ πληρότητι τῆς κτιστῆς φύσεως των. Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν ὁ «Ἁγιορείτικος Τόμος» ἀποδίδει ἀπὸ τῆς παρούσης ζωῆς εἰς τὴν ἐξαγνισθεῖσαν φύσιν τοῦ σώματος ὡρισμένας πνευματικὰς ἱκανότητας: «εἰ γάρ συμμεθέξει τότε τῇ ψυχῇ τὸ σῶμα τῶν ἀπορρήτων ἀγαθῶν, καὶ νῦν δήπου συμμεθέξει, κατὰ τὸ ἐγχωροῦν.... καὶ αὐτὸ τὰ θεῖα πείσεται, καταλλήλως ἑαυτῷ, μετασκευασθέντος, καὶ ἁγιασθέντος, ἀλλ' οὐ καθ' ἕξιν νεκρωθέντος τοῦ τῆς ψυχῆς παθητικοῦ» ⁽¹⁴⁾.

Ἡ χάρις ὡς φῶς ἀρχὴ τῆς φανερώσεως δὲν δύναται νὰ παραμείνῃ ἀόρατος ἐν ἡμῖν. Δεν εἶναι δυνατὸν νὰ μὴ αἰσθανθῶμεν τὸν Θεόν, ἐάν ἡ φύσις ἡμῶν εἶναι πνευματικῶς ὑγιής. Ἡ ἀναισθησία ἐν τῇ πνευματικῇ ζωῇ εἶναι μία κατάστασις ἀνώμαλος. Πρέπει νὰ δυνάμεθα νὰ ἀναγνωρίζωμεν τὰς ἀτομικὰς καταστάσεις καὶ νὰ κρίνωμεν τὰ φαινόμενα τῆς μυστικῆς ζωῆς. Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν ὁ Ἅγιος Σεραφείμ τοῦ Sarov ἀρχίζει τὰς πνευματικάς του διδασκαλίας διὰ τῶν λόγων: «ὁ Θεὸς εἶναι πύρ, τὸ ὁποῖον ἀναζωογονεῖ καὶ καταφλέγει τὰς καρδίας. Ἐάν αἰσθανθῶμεν εἰς τὰς καρδίας ἡμῶν τὸ ἐκ τοῦ δαίμονος προερχόμενον ψῦχος διότι ὁ δαίμων εἶναι ψυχρὸς ἄς ἐπικαλεσθῶμεν τὸν Κύριον καὶ Αὐτὸς θὰ ἔλθῃ καὶ θὰ ἀναζωπύρωση τὴν καρδίαν ἡμῶν διὰ τῆς πρὸς Αὐτόν καὶ πρὸς τὸν πλησίον ἀγάπης. Καὶ πρὸ τῆς θερμότητος τοῦ ἰδικοῦ Του προσώπου τὸ ψῦχος τοῦ ἐχθροῦ θὰ διαλυθῆ» ⁽¹⁵⁾. Ἡ χάρις θὰ γίνη γνωστὴ ὡς ἡ χαρά, ἡ εἰρήνη, ἡ ἐσωτερικὴ θερμότης, ὡς τὸ φῶς. Αἱ καταστάσεις ἀκηδίας, τῆς «μυστικῆς νυκτός», δὲν ἔχουν τὴν αὐτήν ἔννοιαν εἰς τὴν πνευματικότητα τῆς Ἀνατολικῆς καὶ τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας. Ἓν πρόσωπον τὸ ὁποῖον ἔρχεται ὁλοὲν εἰς στενωτέραν ἕνωσιν μετὰ τοῦ Θεοῦ, δὲν δύναται νὰ μείνῃ ἐκτὸς τοῦ φωτός. Ἐάν εὑρίσκεται βεβυθισμένον εἰς τὰ σκότη, εἶναι διότι ἡ φύσις τοῦ ἠμαυρώθη ὑπὸ τινὸς ἁμαρτίας, ἢ διότι ὁ Θεὸς δοκιμάζει αὐτό, διὰ νὰ αὐξήσῃ ἔτι περισσότερον τὸν ζῆλόν του. Αἱ καταστάσεις αὕται παρέρχονται διὰ τῆς ὑπακοῆς καὶ τῆς ταπεινοφροσύνης εἰς τὰς ὁποίας ὁ Θεὸς ἀπαντᾶ φανερούμενος ἐκ νέου εἰς τὴν ψυχήν, μεταδίδων τὸ φῶς Του εἰς τὸν ἄνθρωπον, τὸν ὁποῖον ἐπ' ὀλίγον εἶχεν ἐγκαταλείψει. Ἡ ἀκηδία εἶναι μία νοσηρὰ κατάστασις, ἡ ὁποία δὲν πρέπει νὰ εἶναι διαρκής· οὐδέποτε ἐθεωρήθη ὑπὸ τῶν ἀσκητικῶν καὶ μυστικῶν συγγραφέων τῆς ἀνατολικῆς παραδόσεως ὡς ἀπαραίτητος καὶ κανονικὸς σταθμὸς τῆς ὀδοῦ πρὸς τὴν ἐνῶσιν. Εἰς τὴν ὁδὸν ταύτην εἶναι ἓν σύνηθες δυστύχημα, πάντοτε ὅμως ἐπίφοβον. Ἀποτέλεσμα τῆς ἀκηδίας εἶναι ἡ λύπη, ἡ ἀνία, ἡ ψύξις τῆς καρδίας, ἡ ὁποία δημιουργεῖ τὴν ἀναισθησίαν. Εἶναι μία δοκιμασία ἡ ὁποία θέτει τὸν ἄνθρωπον εἰς τὰ ὅρια τοῦ πνευματικοῦ θανάτου. Διότι ἡ πρὸς τὴν ἁγιότητα ἄνοδος, ὁ ἀγὼν διὰ τὸ θεῖον φῶς, δὲν εἶναι ἀκίνδυνος. Ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ἀναζητοῦν τὸ φῶς, τὴν συνειδητήν ἐν τῷ Θεῷ ζωήν, διατρέχουν ἕνα μεγάλον πνευματικὸν κίνδυνον, ἀλλὰ ὁ Θεὸς δὲν τοὺς ἀφήνει νὰ πλανῶνται εἰς τὰ σκότη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

^{(1). «Κεφάλαια πρακτικά», 33,25, ΡG 40, 1268 Α.
(2). Κατήχησις ΚΗ'.
(3). Ὁμιλία 25, 9, 10, ΡG 34, 673 Β C.
(4). «Κατὰ Ἀκίνδυνου», ΡG 150, 823.
(5). Γρηγ. Παλαμᾶ, «Ὁμιλία εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν», ΡG 151, 448 Β. Ιδὲ τὴν ὑπέροχον μελέτην τοῦ Μ Gr. Basile Krivocheine, «Ἡ ἀσκητικὴ καὶ θεολογικὴ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», Seminarium Kondakovianum 8, Ρrague 1936, σ. 99-154. Μετ. εἰς τὴν γερμ. ὑπὸ Ηugolin Landvogt, εἰς τὸ « Das ö stliche Christentum », 8, 1939.
(6). Εκδ. Σμύρνης, 1886, 2 μέρος, σ. 1.
(7). Ἁγιορείτικος Τόμος, ΡG 150, 1833 D.
(8). Λόγος 57, Ι, εκδ. ρωσ. τοῦ Αγ. Όρους 2 σ . 36· Γρηγ. Παλαμ. «Κεφαλ. φυσικά» κ.λ.π. ΡG 150, 1169 Α.
(9). Λόγος 20, ΡG 151, 268 Α Β.
(10). Ἁγιορείτικος Τόμος, ΡG 150, 1232 C.
(11). Λόγος 34, ΡG 151, 433 Α Β.
(12). Λόγος «Εἰς τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου», Εκδ. Σοφοκλέους τοῦ ἐξ Οἰκονόμων, Ἀθήναι 1861 σ. 175 -177.
(13). «Διάλογος περὶ ψυχῆς καὶ σώματος» ΡG 150, 1361 C.
(14). ΡG 150, 1233 Β -D.
(15). Relation de la vie et des oeuvres du P. Séraphin, de bienheureuse mémoire, hiéromoine et reclus de Sarov, Μόσχα 1851, σελ. 63. (Ρωσ.)}