Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος



Εἶναι εἷς τῶν μεγάλων θεολόγων τοὺς ὁποίους προσέφερεν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν ἡ Καππαδοκία κατὰ τὸν Δ΄ αἰῶνα.

Ἡ οἰκογένεια αὐτοῦ, κατέχουσα «οἶκον καὶ κτῆσιν σύμμετρον» καὶ ἀνήκουσα εἰς τὴν τάξιν τῶν γαιοκτημόνων, διέμενεν εἰς τὴν Ἀριανζόν, χωρίον κείμενον πλησίον τῆς μικρᾶς πόλεως Ναζιανζοῦ. Ἡ μήτηρ αὐτοῦ Νόννα ἦτο σεμνὴ καὶ εὐσεβὴς χριστιανή, ἐνῷ ὁ πατὴρ το ὀπαδὸς τοῦ συστήματος τῶν Ὑψισταρίων, κράματος ἐξ ἰουδαϊκῶν καὶ ἐθνικῶν θρησκευτικῶν στοιχείων, εἰς τὸ ὁποῖον ἡ λατρεία τοῦ ὑψίστου Θεοῦ συνεδυάζετο μὲ τὴν λατρείαν τοῦ πυρός. Ἡ Νόννα διὰ τῆς καθημερινῆς παρακινήσεως κατώρθωσε νὰ κερδίση εἰς τὴν χριστιανικὴν πίστιν καὶ τὸν σύζυγον, τόση δὲ σημασία ἐδόθη εἰς τὴν ἐπιστροφὴν αὐτοῦ, ὥστε ἐβαπτίσθη ἀπὸ τοὺς ἐπισκόπους τῆς περιοχῆς, διερχομένους ἐκεῖθεν κατὰ τὴν εἰς Νίκαιαν μετάβασιν πρὸς συμμετοχὴν εἰς τὴν Α΄ Οἰκουμενικὴν Σύνοδον. Φαίνεται ὅτι τότε ὁ πατὴρ ἔλαβε τὸ ὄνομα Γρηγόριος, σύνηθες εἰς τὴν περιφέρειαν ἐκείνην ἀπὸ τῶν χρόνων Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ. Μετ᾽ ὀλίγον χρόνον ὁ Γρηγόριος πατὴρ ἀνεδείχθη εἰς ἐπίσκοπον Ναζιανζοῦ.

Τὸ ζεῦγος, εὑρισκόμενον ἤδη εἰς προκεχωρηκυῖαν ἡλικίαν, ἐστερεῖτο τέκνων, διὸ ὁ υἱὸς Γρηγόριος παρομοιάζει αὐτοὺς πρὸς τὸν Ἀβραὰμ καὶ τὴν Σάρραν. Μετὰ πολλὰ δάκρυα καὶ πολλὰς προσευχὰς τῆς Νόννης ἀπέκτησε τρία τέκνα, κατὰ σειρὰν τὴν Γοργονίαν, τὸν Γρηγόριον καὶ τὸν Καισάριον.

Περὶ τοῦ χρόνου γεννήσεως τοῦ Γρηγορίου υἱοῦ ὑπάρχει ἡ μαρτυρία τοῦ Σουΐδα, λέγοντος ὅτι οὗτος ἀπέθανε κατὰ τὸ 13ον ἔτος τῆς βασιλείας τοῦ Θεοδοσίου (391), εἰς ἡλικίαν 90 περίπου ἐτῶν ἄρα κατὰ ταῦτα ἐγεννήθη περὶ τὸ 300. Τοῦτο ὅμως εἶναι ἀσυμβίβαστον πρὸς ὅσα ἀνωτέρω περὶ τῆς ἐπιστροφῆς τοῦ πατρὸς ἐλέχθησαν, καθ᾽ ὅσον ὁ υἱὸς ἐγεννήθη ὁπωσδήποτε μετ αὐτὴν καὶ μάλιστα ἐνῷ ὁ πατὴρ ἦτο ἤδη ἐπίσκοπος . Ἄλλωστε ὁ Γρηγόριος ὁμιλῶν περὶ τῆς ἐξ Ἀθηνῶν ἀναχωρήσεως τοῦ Βασιλείου (357) σημειώνει «ἤδη τριακοστόν µοι σχεδὸν τοῦτ᾽ ἦν ἔτος». Συνεπῶς ἐγεννήθη περὶ τὸ 328, εἴτε ἐν Ναζιανζῷ εἴτε ἐν Ἀριανζῷ, πρὸς τὴν χρονολογίαν δὲ ταύτην συμβιβάζεται ἡ τοῦ Σουΐδα, ἂν ἐκλάβωμεν τὸ 90 ὡς ἐσφαλμένην γραφὴν τοῦ 60 (ϟ ἀντὶ Ξ).

Τεθεὶς ἐνωρὶς ὑπὸ τὴν φροντίδα τῆς μητρός, κατέστη εὐαίσθητος καὶ περιδεής, ἀλλὰ διεκρίνετο διὰ τὴν πρὸς τὰ γράμματα ἀγάπην του ἀπὸ τῆς παιδικῆς ἤδη ἡλικίας. Πρῶτοι ἐκπαιδευταί του ὑπῆρξαν ὁ ἐξάδελφος Καρτέριος καὶ ὁ πρὸς μητρὸς θεῖος Ἀμφιλόχιος. Μετὰ ταῦτα ἐφοίτησεν οὗτος εἰς τὰς σχολὰς τῆς Καισαρείας Καππαδοκίας, Καισαρείας Παλαιστίνης καὶ Ἀλεξανδρείας, πάντοτε μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Καισαρίου, ὅστις ἐγένετο ἰατρός. Ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, ἐγνώρισε τὸν ἀρχιεπίσκοπον Ἀθανάσιον καὶ τὸν μέγα ἀσκητὴν Ἀντώνιον, ἴσως δὲ ἤκουσε καὶ διαλέξεις Διδύμου τοῦ Τυφλοῦ. Ἀποχωρισθεὶς τοῦ ἀδελφοῦ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ἀνεχώρησε δι᾽ Ἀθήνας, καθ᾽ ὁδὸν δὲ ἐδοκιμάσθη ἀπὸ φοβερὰν τρικυμίαν, καθ᾽ ἣν ἀνενέωσε μητρικὴν πρὸς τὸν Θεὸν ὑπόσχεσιν περὶ προσελεύσεως εἰς τὴν ἱερωσύνην, προσφέρων ἑαυτὸν δῶρον γῆς καὶ θαλάσσης. Ὅτε ἔφθασεν εἰς Ἀθήνας περὶ τὸ 350, ὑπέστη τὰς συνήθεις κατὰ τὴν ὑποδοχὴν τῶν νέων φοιτητῶν δοκιμασίας, ἀλλ᾽ ἐφρόντισε ν᾿ ἀποφύγῃ αὐτὰς ὁ μετὰ διετίαν ἀφιχθεὶς Βασίλειος, τὸν ὁποῖον εἶχε γνωρίσει ἤδη εἰς τὴν Καισάρειαν Καππαδοκίας. Ἔκτοτε στενοτάτη φιλία συνέδεε τοὺς δύο συμπατριώτας καὶ κατέστησεν αὐτοὺς διασήμους ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα. Οὐδέποτε ἐλησμόνησεν ὁ Γρηγόριος τὰς Ἀθήνας, ὁ δὲ κυριώτερος λόγος διὰ τὸν ὁποῖον ἠσθάνετο εὐγνωμοσύνην πρὸς αὐτὰς ἦτο ὅτι τοῦ ἐχάρισαν τὴν φιλίαν τοῦ Βασιλείου. Ἀπὸ ὅλας τὰς σελίδας, τὰς ὁποίας ἀφιέρωσεν εἰς τὴν φιλίαν ταύτην, οἱ δύο οὗτοι στίχοι εἶναι οἱ χαρακτηριστικώτεροι:

Τὰ πάντα μὲν δὴ κοινὰ καὶ ψυχὴ μία,
δυοῖν δέουσα σωμάτων διάστασιν.

Μολονότι δὲν εἶχον ἀκόμη βαπτισθῆ, οἱ δύο φίλοι ὀλίγας μόνον παραχωρήσεις ἔκαμνον εἰς τὰς ἀθώας τέρψεις καὶ ἄφηνον τὰς διασκεδάσεις εἰς τοὺς ἄλλους φοιτητάς. Δύο μόνον δρόμους ἐγνώριζον, τὸν πρῶτον ὁδηγοῦντα εἰς τὴν σχολὴν καὶ τὸν δεύτερον, πολυτιµότερον, ὁδηγοῦντα εἰς τὸν χριστιανικὸν ναόν. Ἀπετέλεσαν δὲ φιλικὸν κύκλον, πέριξ τοῦ ὁποίου συνεκεντρώθησαν καὶ ἄλλοι σώφρονες συμφοιτηταί, συµπήξαντες τὸν πρῶτον γνωστὸν εἰς τὴν ἱστορίαν χριστιανικὸν φοιτητικὸν σύλλογον. Πολλοὶ ἐξ αὐτῶν ἀνεδείχθησαν εἰς σπουδαίους ἄνδρας.

Εἰς τὰς Ἀθήνας ἐγνώρισεν ἐπίσης ὁ Γρηγόριος καὶ τὸν μετέπειτα αὐτοκράτορα Ἰουλιανόν, τὸν ὁποῖον εἶχε πιθανῶς ἴδει ἐνωρίτερον ἐν Καισαρείᾳ.

Παρηκολούθησε κυρίως µαθήµατα ρητορικῆς καὶ φιλολογίας. Ὁ ἴδιος δὲν ἀναφέρει τοὺς διδασκάλους του, ἀλλὰ περὶ αὐτῶν ἔχομεν ἀλλαχόθεν πληροφορίας. Οὕτως ὁ μὲν Ἱερώνυμος λέγει ὅτι ἐν Καισαρείᾳ Παλαιστίνης ἤκουσε τὸν Θεσπέσιον, ὁ δὲ Σωκράτης βεβαιώνει ὅτι ἐν Ἀθήναις ἤκουσε τὸν ἐκ Βιθυνίας Ἱμέριον καὶ τὸν ἐξ Ἀρμενίας Προαιρέσιον. Ὁ Σωκράτης προσθέτει ὅτι ἤκουσε καὶ τὸν Λιβάνιον εἰς τὴν Ἀντιόχειαν, ἀλλ᾽ εἰς τὴν πόλιν ταύτην δὲν ἐμαθήτευσεν ὁ Γρηγόριος, ἴσως δὲ συνήντησεν αὐτὸν διερχόµενον ἐξ Ἀθηνῶν τὸ 354.

Ἦτο τόσον ἀξιόλογος ἡ ἀπόδοσίς του εἰς τοὺς δύο τούτους ἐπιστημονικοὺς κλάδους, ὥστε οἱ φοιτητικοὶ σύλλογοι κατὰ τὴν τότε δικαιοδοσίαν των παρεχώρησαν εἰς αὐτὸν καθηγητικὴν ἕδραν καὶ δὲν τοῦ ἐπέτρεφαν νὰ φύγη μετὰ τοῦ Βασιλείου, ὡς εἷχον συμφωνήσει. Πρὶν διδάξη περισσότερον τοῦ ἑνὸς ἢ τῶν δύο ἐτῶν, καταληφθεὶς ἀπὸ νοσταλγίαν, ἔφυγε τὸ 359. Αὕτη εἶναι ἡ πρώτη φυγὴ τοῦ Γρηγορίου εἰς σειρὰν παροµοίων ἐνεργειῶν.

Διερχόμενος ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἔπεισε τὸν ἀδελφόν του Καισάριον, ἔχοντα σηµαίνουσαν θέσιν εἰς τὴν αὐλὴν καὶ ἀνακαταλαβόντα ταύτην βραδύτερον, νὰ τὸν ἀκολουθήση εἰς τὴν πατρίδα των. Ὅταν ἐγκατεστάθη εἰς τὴν Ναζιανζόν, εἰργάσθη ἐπ᾽ ὀλίγον ὡς ρητοροδιδάσκαλος καὶ κατὰ τοὺς λόγους του ἐχόρευσε διά τοὺς φίλους του. Τὸ ἔργον τοῦτο ὑπῆρξεν ἐπέκτασις τοῦ συνδέσμου του μὲ τὸν ἑλληνικὸν κόσμον, ὅστις διεκόπη μὲν ἔπειτα ἐξωτερικῶς ἀλλὰ ὑπὸ ἄλλην μορφὴν διετηρήθη καθ᾽ ὅλον τὸν βίον του.

Ἡ θορυβώδης ζωὴ τῶν πόλεων δὲν το κατάλληλος διὰ τὸν χαρακτῆρα τοῦ Γρηγορίου, ὅστις ὄχι μόνον ἦτο ἀσθενικὸς ἀλλά καὶ ἐξ ἰδιοσυγκρασίας ἠρέσκετο εἰς τὴν ἡσυχίαν καὶ τὴν ἠρεμίαν. Ἂν παρέμεινεν ἐπὶ διαστήματα εἰς μεγάλα κέντρα, ἔπραττε τοῦτο χάριν τῶν ἀναγκῶν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῇ πιέσει τῶν συγγενῶν καὶ φίλων. Προετίμα νὰ ζῇ μακρὰν τοῦ κόσμου, γράφων ἐπιστολὰς καὶ ποιήματα, ὁσάκις δὲ ἐπιέζετο ἔφευγεν. Πράγματι ὁλόκληρος σχεδὸν ὁ βίος του ὑπῆρξε µία φυγὴ εἰς πολλὰς φάσεις. Ἄνθρωπος καθ᾽ ὅλα ἰδιόρρυθμος, ἐφέρετο ἀπὸ δύο ἀντιθέτους ροπάς· ἡ μόρφωσίς του, τὸ ἐνδιαφέρον του διὰ τὰ ἐκκλησιαστικὰ πράγματα, τὸ περιβάλλον του, ἡ θεία φωνή, ἡ ὁποία συχνάκις ἠκούετο µέσα του, ὤθουν αὐτὸν πρὸς τὰς εὐθύνας· ἀλλ᾽ ἡ διάθεσίς του πρὸς μόνωσιν καὶ τὸ φιλάσθενον τὸν ἀπώθουν. Πρὸς στιγμὴν ἐδέχετο, ἀλλὰ μετ᾽ ὀλίγον μετενόει καὶ ἐματαίωνε τὰ σχέδια τῶν ἄλλων διὰ τῆς φυγῆς. Τοῦτο εἶχεν ἤδη πράξει εἰς τὰς Ἀθήνας, ὅταν, δεχθεὶς νὰ παραμείνη ὣς καθηγητής, μετὰ ἓν περίπου ἔτος μετενόησεν:

Ἔκλεψα μικροῦ λάθρα τὴν ἐκδημίαν .

Ἐπανέλαβε δὲ αὐτὸ πολλάκις µέχρι τοῦ θανάτου του. Ἀλλά μὲ τὸν ὀλίγον χρόνον, τὸν ὁποῖον ἀφιέρωσεν εἰς τὴν διοίκησιν καὶ τὴν διδαχἠν, ἤλλαξε τὴν πορείαν τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγµάτων.

Κατὰ τὴν ἐγκατάστασίν του εἰς Ναζιανζὸν ἐβαπτίσθη. Ἀπὸ τὰς Ἀθήνας οἱ δύο φίλοι εἶχον συμφωνήσει νὰ συνασκητεύσουν.
Ἐπειδὴ δὲ καὶ οἱ δύο ἠγάπων τὰς γενετείρας των, ἕκαστος ἤθελε νὰ παρασύρη τὸν ἄλλον εἰς τὸ κτῆμα του. Φαίνεται ὅτι ὁ Βασίλειος ἀρχικῶς συνεφώνησε νὰ διαμείνη μετὰ τοῦ Γρηγορίου εἰς τὴν Τιβερίνην, ἤτοι εἰς τὸ κτῆμα τοῦ τελευταίου, ἀλλὰ μετὰ σύντοµον παραμονὴν ἀπεσύρθη εἰς τὸ ἰδικόν του κτῆμα παρὰ τὸν Ἶριν ποταμὸν τοῦ Πόντου. Ἐκεῖ ἐδέχθη νὰ µεταβῇ ἔπειτα καὶ ὁ Γρηγόριος κατὰ τὸ 360. Ἐμελέτησαν ἀπὸ κοινοῦ τὴν θεολογίαν, βάσει κυρίως τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ὡριγένους, ἐκ τῶν ὁποίων ἐφιλοτέχνησαν τὴν Φιλοκαλίαν, καὶ συνειργάσθησαν εἰς τὴν σύνταξιν μοναχικῶν κανόνων. Διεφώνουν ὅμως ὡς πρὸς τὴν κατεύθυνσιν τοῦ μοναχικοῦ βίου, διότι ὁ μὲν Βασίλειος ἦτο ὀπαδὸς τῆς «πράξεως», ἤτοι τῆς ἐνεργοῦς ἀσκήσεως εἰς φιλανθρωπικὰ κοινόβια, ὁ δὲ Γρηγόριος ἐκυμαίνετο μεταξὺ αὐτῆς καὶ τῆς «θεωρίας», ἤτοι τῆς ἀδρανοῦς ἐν ἐρημίᾳ διαβιώσεως πρὸς ἐπίτευξιν τῆς κοινωνίας μετὰ τοῦ Θεοῦ.

Ὅτε ὁ Γρηγόριος μετά τινας μῆνας ἐπέστρεψεν εἰς τὴν πατρίδα του, ὁ Βασίλειος τὸν εἰρωνεύετο, προβάλλων τοὺς πηλοὺς αὐτῆς, ἀλλ᾽ ὁ Γρηγόριος ἀπήντησεν ὅτι προτιμᾷ τοὺς πηλοὺς τῆς Καππαδοκίας ἀπὸ τοὺς καπήλους τοῦ Πόντου. Εἰς τὴν πραγματικότητα διετήρησε ζωηρὰν ἀνάμνησιν τῆς ἐκεῖ διαβιώσεως, τὴν ὁποίαν ἀνεκοίνωσε καὶ εἰς τὸν Βασίλειον δι᾽ ἐπιστολῶν. Ποῖος ἠδύνατο, ἔγραφε, νὰ τοῦ δώση τὰς ψαλμωδίας ἐκείνας, τὰς ἀναβάσεις πρὸς τὸν Θεὸν διὰ τῆς προσευχῆς, τὴν σχεδὸν ἄθλον καὶ ἀσώματον ζωήν; Ποῖος ἠδύνατο νὰ τοῦ χαρίση ἐκ νέου τὸν σύνδεσμον καὶ τὴν ὁμοψυχίαν τῶν ἀδελφῶν οἱ ὁποῖοι ἀνυψοῦντο καὶ ἀπεθεοῦντο ὑπὸ τοῦ φίλου του;

Λόγον τῆς ἐκ τοῦ Πόντου ἐπιστροφῆς τοῦ Γρηγορίου ἀπετέλεσαν αἱ δυσχέρειαι τοῦ πατρός του εἰς τὴν διαχείρισιν τοῦ ἐπισκοπικοῦ του ἔργου. Οὗτος ἦτο πολὺ γέρων, ἐνενήκοντα περίπου ἐτῶν, καὶ ἦτο ἀνίκανος νὰ διεισδύση εἰς τὴν ἔννοιαν τῶν λεπτῶν θεολογικῶν διακρίσεων αἱ ὁποῖαι συνεκλόνιζον τότε τὴν Ἐκκλησίαν. Οὕτω κατὰ τὴν εἰς τὸν Πόντον ἀπουσίαν τοῦ υἱοῦ εἶχεν ὑπογράψει τὸ φιλαρειανικὸν σύμβολον τοῦ Ἀριμίνου, ἀκολουθήσας τὸ παράδειγμα τοῦ µητροπολίτου Καισαρείας Διανίου, ὅπερ ἔσκισεν εἰς δύο τὴν ἐκκλησίαν τῆς Ναζιανζοῦ. Εἶχε λοιπὸν ἀνάγκην βοηθοῦ καὶ οὐδεὶς ἦτο πρὸς τοῦτο καταλληλότερος τοῦ υἱοῦ του, ὅστις πράγματι ἦλθεν εἰς Ναζανζόν, τὸν ἔπεισε νὰ ὑπογράφη ὀρθόδοξον σύμβολον καὶ παρέμεινε πλησίον του.

Ἀλλ’ ὁ πατὴρ δὲν ἠρκεῖτο εἰς ἁπλῆν βοήθειαν· ἤθελεν αὐτὸν ἱερέα, πρᾶγμα σύμφωνον πρὸς τὴν ὑπόσχεσιν τῆς μητρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ. Ὑποχωρῶν δὲ οὗτος εἰς τὰς παρακλήσεις, ἐχειροτονήθη πρεσβύτερος πιθανῶς κατὰ τὰ τέλη τοῦ 361 ἢ 362, ἀλλ ἀμέσως ἔπειτα µετανοήσας ἑγκατέλειψε τὰ πάντα, κατὰ δὲ τὰ Θεοφάνεια τοῦ ἑπομένου ἔτους ἔφυγε πρὸς τὸν φίλον του εἰς Πόντον.

Οὕτω μὲν οὖν ἤλγησα τῇ τυραννίδι
... ὥστε πάντων ἀθρόως,
φίλων, φυσάντων, πατρίδος, γένους λυθείς,
ὡς οἱ µύωπι τῶν βοῶν πεπληγότες,
εἰς Πόντον ἦλθον τῆς ἀνίας φάρμακον
θήσων ἐμαυτῷ τῶν φίλων τὸν ἔνθεον.

Ἐκεῖ συνῆλθεν ἀπὸ τὴν ταραχὴν συντόμως, ὁ δὲ Βασίλειος, ἀφοῦ τὸν ἐκράτησε πλησίον του τρεῖς περίπου μῆνας πρὸς ἀνάπαυσιν καὶ ἀνάψυξιν, συνεβούλευσεν αὐτὸν νὰ ἐπιστρέψη, ὅπερ ἔπραξεν ἐκεῖνος εὐχαρίστως πλέον κατὰ τὸ Πάσχα τοῦ ἰδίου ἔτους. Εἰς τὰς δύο πρώτας ἐκ τῶν ὁμιλιῶν του δικαιολογεῖ τὴν φυγήν του ὡς ὀφειλομένην ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν εἰς τὴν ἀνάγκην τοῦ «ἐπισκέψασθαι ἑαυτόν», ἀφ ἑτέρου δὲ εἰς τὸ δέος ἐνώπιον τοῦ ὕφους καὶ τοῦ βάρους τοῦ ἱερατικοῦ ἀξιώματος.

Ὁλόκληρον τὸ βάρος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔργου ἐν Ναζιανζῷ ἔπεσεν εἰς τοὺς ὤμους τοῦ Γρηγορίου ἐπὶ δεκαετίαν περίπου· διαχείρισις, φιλανθρωπία, διδαχή, πρὸ πάντων δὲ τὸ τελευταῖον τοῦτο, διὰ τὸ ὁποῖον ἦτο καὶ καταλληλότερος. Εὐρύτατος κύκλος μαθητῶν του, κυρίως συγγενῶν, ὡς οἱ Εὐλάλιος, Ἑλλάδιος, Εὐδόξιος, Κληρόνιος, ὀφείλει εἰς αὐτὸν τὴν κατάρτισίν του. Τὸ 364 κατώρθωσε νὰ συμφιλιώσῃ τοὺς λόγῳ τῆς ὑπογραφῆς τοῦ ἀρειανικοῦ συµβόλου ἀποχωρισθέντας ἀπὸ τὸ ποίμνιον τοῦ πατρός του μοναχούς.

Ἐκ τῆς περιόδου ταύτης ἀξιομνημόνευτα εἶναι τὰ κάτωθι ἐπεισόδια. Καθ᾽ ὃν χρόνον ὁ Γρηγόριος προσήρχετο εἰς τὴν ἱερωσύνην, αὐτοκράτωρ ἦτο ὁ παλαιός του γνώριμος Ἰουλιανός, ὁ καθυστερηµένως καὶ ἀστόχως ἐπιχειρήσας τὴν ἀνασύνταξιν τοῦ ἐθνικοῦ θρησκεύματος. Ἐναντίον τῆς προσπαθείας αὐτοῦ ἀντέδρασεν ἐρρωμένως ὁ Γρηγόριος, ὀλίγον δὲ μετὰ τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐξεφώνησε τοὺς δύο πυρίνους Στηλιτευτικοὺς λόγους. Ὅ,τι κυρίως δὲν συνεχώρει εἰς τὸν Ἰουλιανὸν ἦτο ἡ διὰ διατάγματος ἀπαγόρευσις τῆς ὑπὸ χριστιανῶν διδασκαλίας τῆς φιλολογίας, τῆς ρητορικῆς καὶ τῆς φιλοσοφίας. Ἡ φροντὶς τοῦ Γρηγορίου διὰ τὴν ἀνάπτυξιν τῶν θεολογικῶν γραμμάτων καὶ ἡ ἐνασχόλησίς του μὲ τὴν ποίησιν σχετίζονται ἐν πολλοῖς μὲ τὴν κατὰ τῶν συνεπειῶν τοῦ διατάγματος τούτου ἀντίδρασιν.

Πολλὴν ὀδύνην ἐδοκίμασεν ἐκ τοῦ κατὰ τὸ 368 ἢ 369 ἐπισυμβάντος θανάτου τῶν ἀδελφῶν του Καισαρίου καὶ Γοργονίας, τὴν ὁποίαν καὶ ἀπετύπωσεν εἰς τοὺς οἰκείους ἐπιταφίους λόγους, τοὺς δεικνύοντας τὴν ἁγιότητα τῆς ἀτμοσφαίρας εἰς τὴν οἰκογένειάν των.

Μετὰ τοῦ Βασιλείου διετήρει πάντοτε στενὴν ἐπαφήν. Ὅτε λόγῳ δυσαρεσκείας μὲ τὸν μητροπολίτην Καισαρείας Εὐσέβιον οὗτος ἔφυγεν εἰς Πόντον, τὸν ἠκολούθησε δι᾽ ὀλίγον, ἐμεσολάβησε δι ἀλληλογραφίας μὲ τὸν Εὐσέβιον πρὸς ἀποκατάστασιν τῆς συνεργασίας καὶ ἀποδίδων τὸ παλαιὸν χρέος ἔπεισε μὲ τὴν σειράν του τὸν Βασίλειον νὰ ἐπιστρέφη εἰς τὴν Καισάρειαν τὸ 364 ἢ 365. Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Εὐσεβίου τὸ 370 κύριος ὑποψήφιος διάδοχος του ὁ Βασίλειος, ὅστις ὅμως εὗρε καὶ σοβαρὰν ἀντίδρασιν. Ὁ Γρηγόριος προσκληθεὶς ὑπὸ τοῦ Βασιλείου εἰς ἐπικουρίαν, ἠρνήθη μετὰ λύπης νὰ µεταβῇ εἰς Καισάρειαν, διότι δὲν ἐθεώρει ἑαυτὸν ἁρμόδιον διὰ τοιούτου εἴδους µάχας, ἀλλ᾽ ἡ ἀντίδρασις ἐκάμφθη δι᾽ ἐπεμβάσεως τοῦ γέροντος πατρός του.

Νέα περίοδος εἰς τὴν σταδιοδρομίαν αὐτοῦ ἤρχισε τὸ 372 διὰ τῆς εἰς ἐπίσκοπον βιαίας χειροτονίας αὐτοῦ. Ὁ Γρηγόριος οὐδέποτε ἐλησμόνησε τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο, τὸ ὁποῖον ἐθεώρει ὡς κυρίαν αἰτίαν τῶν μετέπειτα δεινῶν του καὶ κατά τινα τρόπον πράγματι ἦτο. Τὸ 371 ἐπεσκέφθη τὴν Καισάρειαν εἰς ἐνίσχυσιν τοῦ ὑπὸ τοῦ Οὐάλεντος ἀπειλουμένου φίλου του μητροπολίτου.

Διὰ τῆς ὑπὸ τοῦ αὐτοκράτορος τούτου διχοτομήσεως τῆς Καππαδοκίας καὶ συστάσεως δευτέρας μητροπόλεως μὲ ἕδραν τὰ Τύανα ἐδημιουργήθη κίνδυνος διχοστασίας εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Ὁ Βασίλειος, ἐνεργῶν βάσει προγράμματος, ἐπέλεξε τὸν Γρηγόριον ὡς ἐπίσκοπον τῶν Σασίμων, μικροῦ χωρίου θορυβώδους καὶ ἀνύδρου, κειμένου εἰς τὴν κεντρικὴν λεωφόρον τῆς Καππαδοκίας καὶ διεκδικουµένου ὑπὸ τοῦ Ἀνθίμου Τυάνων. Διὰ πολλοὺς λόγους ὁ Γρηγόριος δὲν ἐδέχετο τὴν ἐκλογήν πρῶτον διότι δὲν ἤθελε νὰ χρησιμοποιηθῇ ὡς ὄργανον εἰς τὴν διαμάχην τῶν δύο μητροπολιτῶν, δεύτερον διότι τὸ χωρίον ἦτο θορυβῶδες, τρίτον, διότι αἱ διοικητικαὶ εὐθῦναι ἦσαν ξέναι πρὸς τὸν χαρακτῆρα του. Παρὰ ταῦτα ὑποκύπτων εἰς τὴν πίεσιν ἐχειροτονήθη ὑπὸ τοῦ Βασιλείου καὶ τοῦ πατρός του ὀλίγον πρὸ τοῦ Πάσχα τοῦ 372 καὶ εἰς τὸν ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ ἐκφωνηθέντα λόγον, ἑνῷ ἐξέφρασεν ὅλην του τὴν πικρίαν διὰ τοῦτο, προσέθεσεν ὅτι εἶναι ἕτοιμος ν᾿ ἀναλάβη τὸ ἔργου. Βεβαίως ὁ Βασίλειος ἐγνώριζεν ὅτι τὸ χωρίον ἦτο ἀκατάλληλον διὰ ν᾽ ἀποτελέση ἐπισκοπικὴν ἕδραν τοῦ Γρηγορίου, διὸ εἰς ἐπιστολὴν γραφεῖσαν ὀλίγον μετὰ ταῦτα ἔλεγεν «τὸν ἀδελφὸν Γρηγόριον κἀγὼ ἐβουλόμην οἰκονομεῖν ἐκκλησίαν τῇ αὐτοῦ φύσει σύμμετρον. Αὕτη δὲ ἦν πᾶσα εἰς ἓν συναχθεῖσα ἡ ὑφ᾽ ἡλίῳ. Ἐπειδὴ δὲ τοῦτο ἀδύνατον, ἔστω ἐπίσκοπος, μὴ  ἐκ τοῦ τόπου σεµνυνόµενος, ἀλλὰ τὸν τόπον σεμνύνων ἀφ᾿ ἑαυτοῦ». Παρὰ τὴν τελικὴν συναἰνεσίν του ὁ Γρηγόριος δὲν προσήρχετο ν᾿ ἀναλάβη καθήκοντα, ἐνέμεινε δὲ εἰς τὴν ἄρνησιν καὶ μετὰ τὴν παρέµβασιν τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, ἀδελφοῦ τοῦ Βασιλείου. Τέλος ἐπεσκέφθη τὰ Σάσιμα δι ὀλίγον, ἀλλὰ δὲν παρέµεινεν οὔτε ἐλειτούργησεν. Κατελήφθη ἀπὸ τὴν συνήθη ψυχολογίαν τῆς φυγῆς.

Πάλιν φυγάς τις καὶ δρομαῖος εἰς ὄρος,
κλέπτων φίλην δίαιταν, ἐντρύφημ᾽ ἐμόν.

Ἡ πολλαχόθεν προβαλλομένη παράκλησις δὲν ἴσχυσε νὰ τὸν πείσῃ νὰ ἐπανέλθη εἰς Σάσιμα, ἐπείσθη ὅμως τοὐλάχιστον νὰ ἐπανέλθη εἰς Ναζιανζόν, ὅπου ἐβοήθησε πάλιν τόν πατέρα του. Τὸ ἀνωτέρω ἐπεισόδιον δὲν ἐστάθη ἱκανὸν νὰ διασπάση τὴν μετά τοῦ Βασιλείου φιλίαν, ὅπως δὲν ἐστάθησαν καὶ δύο νέαι ἀφορμαὶ δυσαρεσκείας᾽ ἤτοι ἡ ὑπὸ τῶν δύο Γρηγορίων χειροτονία τοῦ Εὐλαλίου ὡς ἐπισκόπου Δοαρῶν ἄνευ γνώμης τοῦ μητροπολίτου Βασιλείου, λόγῳ κατεπειγούσης ἀνάγκης, καὶ ἡ ἐπίμονος προσπάθεια τοῦ Ἀνθίμου νὰ προσεταιρισθῃ τὸν Γρηγόριον. Ἄλλωστε ὁ Βασίλειος καὶ ὁ Ἄνθιμος κατηλλάγησαν κατὰ τὸ 374, ἀφοῦ ὁ δεύτερος ἀγεγνώρισε τὴν πρωτοκαθεδρἰαν τοῦ πρώτου. Κατὰ τὸν χρόνον τοῦτον ὁ Γρηγόριος ἐπεσκέπτετο τὴν Καισάρειαν καὶ ὡμίλει ἐν τῷ καθεδρικῷ ναῷ τοῦ Βασιλείου.

Τὸ 374 ἀπέθανεν ὁ ἑκατοντούτης πατήρ, μετ᾽ ὀλίγους δὲ μῆνας καὶ ἡ μήτηρ Νόννα. Προπέμπων αὐτοὺς ὁ Γρηγόριος, ἀντελήφθη ὅτι ἔμεινε μόνος, ἀλλὰ συνέχισε διαχειριζόμενος τὰ πράγματα τῆς Ναζιανζοῦ, μέχρις ὅτου ἀντελήφθη ὅτι οἱ συμπατριῶταί του καθυστέρουν τὴν ἐκλογὴν νέου ἐπισκόπου, διὰ νὰ κρατήσουν τὸν ἴδιον. Τότε ἔφυγε πάλιν·

Ἦλθον εἰς Σελεύκειαν φυγάς,

εἰς τὴν μονὴν τῆς Θέκλης, ὅπου παρέμεινεν ἐπὶ ἔτη. Ἐκεῖ ἐπληροφορήθη τὸν θάνατον τοῦ φίλου του Βασιλείου καὶ ἡ λύπη του ὑπῆρξε διπλῆ, διότι λόγῳ ἀσθενείας δὲν ἠδυνήθη νὰ τὸν προπέμψῃ. Ἠσθάνετο πλέον πλήρως ἐγκαταλελειμμένος. Πρὸς τὸν Εὐδόξιον ἔγραφε: «Ἐρωτᾷς, πῶς τὰ ἡμέτερα. Καὶ λίαν πικρῶς, Βασίλειον οὐκ ἔχω, Καισάριον οὐκ ἔχω, τὸν πνευματικὸν ἀδελφόν καὶ τὸν σωµατικόν. Ὁ πατήρ µου καὶ ἡ μήτηρ µου ἐγκατέλιπόν με... Τὰ τοῦ σώματος πονηρῶς ἔχει, τὸ γῆρας ὑπὲρ κεφαλῆς, φροντίδων ἐπιπλοκαί, τὰ τῶν φίλων ἄπιστα, τὰ τῆς Ἐκκλησίας ἀποίμαντα. Ἔρρει τὰ καλά, γυμνὰ τὰ κακά, ὁ πλοῦς ἐν νυκτὶ, πυρσὸς οὐδαμοῦ, Χριστὸς καθεύδει. Τί χρὴ παθεῖν; Μία µοι τῶν κακῶν λύσις, ὁ θάνατος. Καἱ τὰ ἐκεῖθέν µοι φοβερά, τοῖς ἐντεῦθεν τεκμαιρομένῳ».

Ἀλλ’ ὁ συντάκτης τῆς τόσον ἀπαισιοδόξου ταύτης ἐπιστολῆς μετ᾽ ὀλίγον ἐκαλεῖτο εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, τὴν ὁποίαν ἐντὸς διετίας ἀπὸ ἀρειανικῆς μετέτρεφεν εἰς ὀρθόδοξον. Εἰς τὴν πρωτεύουσαν τῆς αὐτοκρατορίας εἶχον ἐπικρατήσει ἐπὶ τεσσαράκοντα ἔτη οἱ Ἀρειανοί. Ἡ αὐτοκρατορικὴ αὐλὴ καὶ ὁ στρατὸς ηὐνόουν τὴν αἵρεσιν, ἡ ὁποία ἐφαίνετο περισσότερον εὔκαμπτος εἰς τὰς κοσμικὰς ἀδυναμίας παρ᾽ ὅσον οἱ αὐστηροὶ ἱεράρχαι, ὡς οἱ Ἀθανάσιος καὶ Βασίλειος. Ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ 378 ἀνελήφθη προσπάθεια καὶ ἐκ τῶν ἔσω καὶ ἐκ τῶν ἔξω πρὸς ἀντίδρασιν κατὰ τῆς ἀρειανῆς κυριαρχίας, τῇ συμμετοχή καὶ τοῦ ζῶντος ἀκόμη τότε Βασιλείου Καισαρείας καὶ τοῦ Μελετίου Ἀντιοχείας. Φαίνεται ὅτι μὲ τὸ πρόβλημα τοῦτο ἠσχολήθη ἡ ἐν Ἀντιοχείᾳ σύνοδος τοῦ 379, ἥτις καὶ ἀπεφάσισε τὴν ἐκεῖ ἀποστολὴν τοῦ Γρηγορίου, καθ᾽ ὅσον οὗτος λέγει ὅτι μετέβη, ἀφοῦ εἰς αὐτὸν ἀπέβλεψαν «σύλλογοί τε ποιμένων καὶ λαὸς ὀρθόδοξος» . Καὶ προσθέτει μὲν ἀλλαχοῦ ὅτι πάλιν ἐβιάσθη·

οὕτω μὲν ἦλθον οὐκ ἑκών, ἀλλ᾽ ἀνδράσι
κλαπεὶς βιαίοις, ὡς λόγου συνήγορος,

ἀλλὰ προφανῶς ἡ ἀντίδρασίς του τώρα ἦτο ἀσήμαντος, διότι εἰς τὸ βάθος τῆς ψυχῆς του ἠσθάνετο ἤδη ἕνα κρυφὸν πόθον νὰ ἐργασθῇ ἐκεῖ καὶ ὁ πόθος αὐτὸς ἐδυναμώνετο ἐκ τοῦ ὅτι μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Βασιλείου ἔβλεπε τὴν θέσιν τοῦ ἡγέτου τῆς ἀνατολικῆς ὀρθοδοξίας κενὴν καὶ ἐχρειάζετο νὰ τὴν καταλάβη αὐτός.

Εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν ἐνεφανίσθη πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς τοῦ 379. Οἱ ἀντίπαλοι τῆς ὀρθοδοξίας, ἰδόντες τὸν κουρασμένον αὐτὸν καὶ κάτισχνον ἐρημίτην, δὲν ἀνησύχησαν κατ᾽ ἀρχάς, ἀλλ᾽ ἡ πρώτη των ἐντύπωσις ἀνετράπη ἐντὸς ὀλίγου. Αἱ συναθροίσεις τῶν ὀρθοδόξων ἐγίνοντο εἰς μικρὸν εὐκτήριον οἶκον, τὸν μόνον ἐναπομείναντα εἰς αὐτοὺς ἐν Κωνσταντινουπόλει. Οὗτος ἐπεκταθεὶς µετ᾽ ὀλίγον, ἠδύνατο νὰ στεγάζη μεγαλύτερα πλήθη. Ἐκεῖ ἀντήχησεν ὁ λόγος τοῦ Γρηγορίου καὶ ἐξεφωνήθησαν αἱ περὶ θεολογίας ὁμιλίαι του. Κατὰ τὰς συνηθείας τῆς ἐποχῆς, οἱ ἀκροαταί, εἰς τοὺς ὁποίους λόγῳ τῆς φήμης βραδύτερον προσετέθησαν δόκιμοι θεολόγοι ἀπὸ ἀπομεμακρυσμένας ἐπαρχίας, ὡς ὁ Ἱερώνυμος καὶ ὁ Εὐάγριος, ἐξέσπων εἰς ἐπιδοκιμασίας καὶ χειροκροτήματα, ἐνῷ ἐπίσημοι καὶ ἰδιωτικοὶ στενογράφοι κατέγραφον τὰ λεγόμενα. Ὁ ναὸς ἐκεῖνος ὡς ἀναστήσας τὸν θεῖον λόγον ὠνομάσθη Ἀναστασία.

 Οἱ διωγμοὶ τοὺς ὁποίους ἐξαπέλυσαν οἱ αἱρετικοὶ δὲν ἔκαμψαν τὴν δραστηριότητά του, ἀνέκοψεν ὅμως αὐτὴν ἓν ἀπροσδόκητον ἐπεισόδιον. Εἰς τὴν πρωτεύουσαν παρουσιάσθη ὁ κυνικὸς φιλόσοφος Μάξιμος, τὸν ὁποῖον ὁ Γρηγόριος ἐξετίμησε διὰ τὴν λιτότητα καὶ τὴν ὀρθοδοξίαν. Τὸν ἐφιλοξένησε, τὸν ἐβάπτισε καὶ τὸν ἐχειροτόνησε πρεσβύτερον, ἀντ᾽ αὐτῶν δὲ ἐκεῖνος ἐφιλοδόξησε νὰ καταστῇ κρυφίως ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, ἀνατρέπων τὸ ἔργον τοῦ εὐεργέτου του. Βαθύτατα ἐπλήγωσε τὸν Γρηγόριον τὸ γεγονὸς ὅτι εἰς τὴν συνωμοσίαν ἦτο ἀναμεμειγμένος ὁ Πέτρος Ἀλεξανδρείας. Κουρασμένος ἀπὸ τὰς ἀντιζηλίας καὶ τὰς ἀντιλογίας ἔφυγε πάλιν εἰς παραθαλασσίαν περιοχήν, μετεπείσθη δὲ νὰ ἐπιστρέφη ἀπὸ τὰς παρακλήσεις καὶ τὰ δάκρυα τοῦ λαοῦ. Πολλάκις ἠσθάνθη τὴν ἀνάγκην νὰ ἐγκαταλείψῃ τὴν πρωτεύουσαν, ἀλλ᾽ ἐφοβεῖτο ὅτι μετ αὐτοῦ θὰ ἀπήρχετο καὶ ἡ Τριάς.

Μεγίστην χαρὰν ἐδοκίμασε κατὰ τὸν Νοέμβριον τοῦ 380, ὅτε ὁ αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος, διαδηλώσας ὀλίγους μῆνας ἐνωρίτερον τὴν ὀρθόδοξον πίστιν, παρέδιδεν εἰς αὐτὸν μετὰ τῶν ἄλλων καὶ τὸν καθεδρικὸν ναὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐνῷ ὁ ἀρειανὸς Δημόφιλος ἀπεχώρει. Ἐπιθυμία αὐτοκράτορος καὶ λαοῦ το νὰ τοποθετηθῇ οὗτος εἰς τὴν ἕδραν τοῦ ἀρχιεπισκόπου τῆς πρωτευούσης, αὐτὸς ὅμως ἠρνήθη καὶ διότι ἐθεώρει ἑαυτὸν ἀκατάλληλον διὰ τὴν θέσιν καὶ διότι ἐφρόνει ὅτι τοιαύτη ἐνέργεια ἔπρεπε νὰ γίνη κατόπιν ἀποφάσεως συνόδου.

Ὅπερ καὶ ἐγένετο τὸ ἑπόμενον ἔτος. Πρὸς διευθέτησιν τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων συνῆλθε τὸ 381 ἡ Β΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος, εἰς τὴν ὁποίαν µετέσχον μόνον τῆς Ἀνατολῆς ἐπίσκοποι. Πρῶτον μέλημα αὐτῆς ἦτο νὰ ἀνακηρύξη τὸν Γρηγόριον ἀρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως, οὗτος δὲ ἐδέχθη παρὰ τὰς ἀρχικὰς ἀντιρρήσεις του. Οὕτως ἱκανοποιήθη ὁ πόθος τοῦ λαοῦ καὶ ἐπραγματοποιεῖτο ὁ λόγος τοῦ Βασιλείου περὶ οἰκουμενικῆς ἐπισκοπῆς διὰ τὸν φίλον του. Μετ᾽ ὀλίγον διεδέχθη τὸν Μελέτιον Ἀντιοχείας εἰς τὴν προεδρίαν τῆς Συνόδου.

Ἕως τότε ὁ Γρηγόριος εἶχε δείξει εἰς τὴν πρωτεύουσαν ὅλην τὴν δύναμίν του, ἤδη δὲ ἐπρόκειτο νὰ δείξῃ τὴν ἀδυναμίαν του. Ἄμοιρος διπλωματικῶν ἑλιγμῶν, κατώρθωσεν ἐντὸς μικροῦ χρόνου νὰ δυσαρεστήση ὅλας τὰς ἐλαφρῶς διαφωνούσας παρατάξεις τῶν Ὀρθοδόξων. Οἱ κατ ἀρχὰς µετασχόντες τῆς συνόδου ἀνῆκον εἰς τὴν μετριοπαθῆ μερίδα τῶν ὀπαδῶν τῆς Νικαίας. Μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Μελετίου Ἀντιοχείας, ποιμενάρχου τῶν μετριοπαθῶν, ὁ Γρηγόριος ἐπρότεινε ν᾿ ἀναγνωρισθῇ παρ᾽ ὅλων ὁ ἐπίσκοπος τῆς αὐστηρᾶς ἐν Ἀντιοχείᾳ μερίδος Παυλῖνος. Οὕτω δυσηρέστησε τοὺς μετριοπαθεῖς φίλους του, ἐνῶ συγχρόνως οἱ αὐστηροὶ ἐπίσκοποι τῆς Αἰγύπτου καὶ τῆς Μακεδονίας ἦσαν ἀνέκαθεν δυσμενῶς διατεθειμένοι πρὸς αὐτόν, δὲν ἦτο δὲ εὔκολον νὰ μεταστραφοῦν μὲ τὴν πρότασιν ἐκείνην. Ὅτε οἱ ἐπίσκοποι τῶν δύο ἐκείνων περιοχῶν --τῆς Αἰγύπτου, ἡ ὁποία ὑπέβλεπε τὴν ἄνοδον τῆς Κωνσταντινουπολιτικῆς ἕδρας καὶ τῆς Μακεδονίας, ἡ ὁποία ἐπηρεάζετο τότε ὑπὸ τῆς Ῥώμης-- προσῆλθον καθυστερημένοι εἰς τὴν σύνοδον, ἔθεσαν ζήτημα κανονικότητος τῆς ἐγκαταστάσεως τοῦ Γρηγορίου, κατέχοντος δῆθεν ἄλλην ἕδραν. Οὗτος ὡς ἐν παρόδῳ μόνον ἀντέταξεν ὅτι δὲν εἶχε ποτὲ ἐγκατασταθῆ εἰς τὰ Σάσιμα καὶ συνεπῶς δὲν ἦτο ἐπίσκοπος τῆς ἕδρας ταύτης· ἀλλ᾽ αὐτό, καθ᾽ ἑαυτὸ τὸ γεγονός, ὅτι ἠγέρθη τοιοῦτον ζήτημα, εἶχε πικράνει αὐτὸν θανασίμως. Ἐξαίφνης ἀπὸ τὴν προεδρικὴν ἕδραν ἀπήγγειλε λόγους, οἱ ὁποῖοι ἄφησαν τοὺς συνέδρους ἐκπλήκτους ἐὰν ἦτο αὐτὸς αἴτιος τῆς διαιρέσεως, ἃς ἐρρίπτετο εἰς τὴν θάλασσαν ὡς ὁ Ἰωνᾶς, διὰ νὰ παύσῃ ἡ τρικυμία.

Πρὶν ἀναχωρήση ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολιν ἀπηύθυνεν ἀπὸ τοῦ ἄμβωνος τὸν συγκινητικὸν Συντακτήριον λόγον, εἰς τὸν ὁποῖον ἐφανέρωσεν ὅλον τὸ μεγαλεῖον τῆς πνευματικῆς καὶ ἠθικῆς δυνάμεώς του. Δικαιολογεῖ τὴν ἀπόφασίν του ν᾿ ἀποχωρήση καὶ ἀποχαιρετᾷ ὅλα καὶ ὅλους, ἄλλοτε μὲ σοβαρότητα, ἄλλοτε μὲ εἰρωνείαν, πάντοτε δὲ χωρὶς μνησικακίαν.

Μετὰ τὴν ἀποχώρησιν µετέβη εἰς τὴν πατρίδα του, ἀναζητῶν τὴν ἡσυχίαν.

Ζητῷ τιν᾽ οἰκεῖν ἐκ κακῶν ἐρημίαν,
οὗ µοι τὸ θεῖον νῷ μόνον ζητούμενον,
ἐλπίς τε κούφη τῶν ἄνω, γηροτρόφος.
Ἐκκλησίαις δὲ τὶ δώσομεν; τὸ δάκρυον·
εἰς τοῦτο γάρ µε καὶ συγήγαγε Θεός,
πολλαῖς ἑλίσσων τὴν ἐμὴν ζωὴν στροφαῖς.

Βεβαίως τὸ ποίημα δὲν τελειώνει μὲ τοὺς ἀπαισιοδόξους αὐτοὺς στίχους καὶ περιλαμβάνει ἄλλους, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τὴν ἐλπίδα τοῦ ποιητοῦ ὅτι θὰ ἔλθη εἰς τὴν ἄσειστον κατοικίαν, ὅπου εἶναι τὸ φῶς τῆς Τριάδος.

Τὸν κατάλληλον τόπον εὗρεν εἰς τὸ κτῆμα τῆς Ἀριανζοῦ, πλησίον τῆς µονῆς τὴν ὁποίαν εἶχεν ἱδρύσει, καὶ ἀπετελεῖτο ἀπὸ ἕνα οἰκίσκον μὲ κῆπον, βρύσιν καὶ δένδρα. Κάποτε ἀπεσύρθη εἰς ἓν ὀρεινὸν σπήλαιον καὶ παρέμεινεν ἐκεῖ ἐπ᾽ ὀλίγον, ζῶν μὲ τὴν συντροφίαν τῶν θηρίων. Ἡ ἀπέχθειά του πρὸς τὰς διχονοίας καὶ ἡ ἐμπειρία του τὸν ἔκαμνε νὰ καταλαμβάνεται ἀπὸ ἀνησυχίαν εἰς πᾶσαν εἴδησιν περὶ συγκλήσεως συνόδου. Φρονῶν λοιπὸν ὅτι αἱ σύνοδοι αὐξάνουν ἀντὶ νὰ λύουν τὰ προβλήματα, ἠρνήθη νὰ μετάσχη εἰς τὴν ὑπὸ τοῦ Θεοδοσίου συγκληθεῖσαν σύνοδον Κωνσταντινουπόλεως τὸ 382.

Δὲν ἠρνήθη ὅμως νὰ προσφέρῃ πάλιν κατὰ καιροὺς τὰς ὑπηρεσίας του εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τῆς πατρίδος του, διευθετῶν τὰ οἱκονομικἀ, φιλανθρωπικὰ καὶ διοικητικὰ ζητήματα αὐτῆς καὶ καταπολεμῶν τοὺς αἱρετικούς, ἰδίως δὲ τοὺς Ἀπολιναριστάς. Σπανίως ἀπεμακρύνετο τῆς περιοχῆς, ὡς συνέβη τὴν πρώτην τοῦ ἔτους 382, ὅτε ἐξεφώνησεν ἐκτενῆ ἐπιτάφιον εἰς τὸν φίλον του Βασίλειον ἐν Καισαρείᾳ.

Πρὸς τὸ τέλος τοῦ 389 ἔγραφε πρὸς τὸν γερμανὸν στρατηγὸν τοῦ Βυζαντίου Ἀβούργιον ὅτι μετεῖχεν ἤδη τοῦ βίου τόσον ὀλίγον ὥστε μόνον ν᾿ ἀναπνέη. Ἀπομεμονωμένος εἰς τὸ κτῆμα, ὅπου εἶχε γεννηθῆ πρὸ 62 ἐτῶν, ἀπέθανε πιθανῶς τὸ 391.

Ἡ Ἐκκλησία ἐτίμησε μεγάλως τὸν Γρηγόριον καὶ τοῦ ἀπένειμε τὸ ἐπίθετον «θεολόγος», ὄχι τόσον διότι οἱ περὶ θεολογίας λόγοι του παρουσιάζουν αὐτὸν ὡς ἀνελθόντα εἰς ὕψος ἀνέφικτον, ὅσον διὰ τὸν ἰδιάζοντα χαρακτῆρα τῆς θεολογίας του. Τὸν τίτλον τοῦτον ἐπεφύλαξεν ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία εἰς τρεῖς μόνον ἄνδρας, τὸν εὐαγγελιστὴν Ἰωάννην, τὸν Γρηγόριον καὶ Συμεὼν τὸν Νέον, οἱ ὁποῖοι καὶ ἠγάπησαν πολὺ καὶ περὶ ἀγάπης καὶ φωτὸς ἐθεολόγησαν πολύ.

Ἡ μνήμη αὐτοῦ τελεῖται τὴν 19ην καὶ κυρίως τὴν 25ὴν Ἰανουαρίου, ὁμοῦ δὲ μετὰ τῶν Βασιλείου καὶ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου τὴν 30ὴν Ἰανουαρίου. Ἐν τῇ Δυτικῇ δὲ Ἐκκλησίᾳ τελεῖται τὴν 9ην Μαΐου. Τὸ λείψανον αὐτοῦ µετεκομίσθη κατὰ τὸν Ε΄ αἰῶνα εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, κατὰ δὲ τὰς σταυροφορίας εἰς τὴν Ρώμην, ὅπου φυλάσσεται ἐν τῷ ναϊδρίῳ τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου, ἐνῷ ἡ κάρα αὐτοῦ φυλάσσεται ὑπὸ τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει µονῆς Βατοπεδίου. Εἰς τὴν ὑμνογραφίαν ἐξυμνεῖται κυρίως ὡς «τῶν θεολόγων ὁ νοῦς ὁ ἀκρότατος».

---

^{Πηγή :  Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας
Πατερικαί Ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὀ Παλαμᾶς»
Θεσσαλονίκη 1975}